Zamarzanie, przerażenie, szkorbut, odkupienie!

Na fali popularności marsjańskiego survivalu (film, książka i ogólny hype wokół „Marsjanina”) chciałabym zaprezentować wam dowód na to, że nasz własny glob generuje równie dramatyczne scenariusze. Oto teatr śmierci w lodowej scenerii, oto kalejdoskop ludzkich dusz, oto tragedia, która wydarzyła się naprawdę. OTO TERROR.

Kanwą, na której powstała powieść Dana Simmonsa jest prawdziwa historia brytyjskiej  wyprawy badawczej z roku 1845. Nie była to wyprawa jedyna w swoim rodzaju. W tamtym okresie projekt poszukiwania Przejścia Północno-Zachodniego, czyli drogi morskiej przez Arktykę, skracającej czas żeglugi do wybrzeży Atlantyku i Pacyfiku, był prawdziwym oczkiem w głowie Brytanii. Nic dziwnego, że zainwestowali sporo środków w przygotowanie Erebusa i Terroru – dwóch statków które wyruszyły w stronę wybrzeży Kanady. Oba okręty wiozły ze sobą puszkowane, solone i beczkowane zapasy na około 5 lat. Wyposażono je także w silniki opalane węglem, wzmocniono kadłuby kolejnymi warstwami drewna. Na czele ekspedycji stanął sir John Franklin – człowiek, który był już dowódcą podobnych ekspedycji (warto zaznaczyć, że również nieudanych). Złe fatum wisiało nad wyprawą już od początku. I pomyśleć, że ludzka tragedia zaczyna się od politycznych machinacji i … wygranych przetargów. 

To co czyni wyprawę z 1845  roku tak tajemniczą jest zarazem czynnikiem odróżniającym ją od pozostałych prób odnalezienia wspomnianego już Przejścia. O ile pozostałym śmiałkom porywającym się na wędrówkę arktycznymi przesmykami udało się (pomijając pojedyncze przypadki zamarznięcia, śmierci głodowej, kanibalizmu itd.) powrócić do cywilizacji, o tyle załogi Terroru i Erebusa nie odnaleziono. Przynajmniej nie za ich życia. Samo historyczne podłoże powieści Simmonsa przyprawia o dreszcze, jednak autor zdecydował się, że to nie wystarczy. Dodatkowym smaczkiem i czymś co dodaje powieści głębi jest mitologia Inuitów. Okazuje się, że jest równie oryginalna i przemyślana co mitologia celtycka czy skandynawska, a nawet grecka! Oczywiście strzępki mitów dostarczone nam w powieści nie mogą konkurować z bogactwem wszystkich trzech wymienionych wcześniej zbiorów wierzeń. Mają w sobie jednak głęboką mądrość, którą dostrzegamy kiedy pod koniec lektury zaczynamy rozumieć z czym musieli mierzyć się marynarze obu statków, kiedy dzięki sugestywnym opisom Simmonsa zaczynamy rozumieć Arktykę. 

Tej książki się nie czyta, tą książkę się przeżywa. Pomimo obcości tematu (nie znam zbyt wielu pasjonatów XIX-wiecznej żeglugi, ale może to wina środowiska, w którym się obracam) tą opasłą powieść czyta się jednym tchem. Nie ma w niej ani jednej zbędnej kartki, ani jednego niepotrzebnego słowa, a podczas lektury zapomina się, że istnieje coś takiego jak dłużyzna czy mielizny scenariuszowe. Terror rozpisany jest na wiele postaci. Bieg wydarzeń poznajemy głównie dzięki kapitanowi Terroru – komandorowi Francisowi Rawdonowi Moirze Crozierowi, ale ważnymi postaciami są także sam sir John Franklin, oficerowie, podoficerowie, mat uszczelniacz, żaglomistrz, lodomistrz, a także nie do końca kompetentny, ale nad wyraz szlachetny lekarz okrętowy. Skoro już mowa o szlachetności, chciałabym uzasadnić moje użycie tego nieco przebrzmiałego słowa. Wspólną cechą dla wszystkich postaci przedstawionych w Terrorze jest zmiana. Sytuacja nieustającego zagrożenia życia, śmierci widzianej na co dzień i świadomości, że każdy każdego dnia jest się bliżej swojego własnego końca krystalizuje cechy bohaterów. Jak w ogniu wielkiego pieca oddziela się żelazo od węgla. Arktyka odkrywa prawdę o ludzkich sercach, o tym kim naprawdę są i ile są warci. Pod tym względem jest to powieść pełna przemian, nawet jeśli nie miałyby one prowadzić do niczego więcej niż paskudnej śmierci, której niewyczerpane pokłady znajdziemy na kartach powieści. 

Świat przedstawiony hipnotyzuje. I znów Simmons dokonał czegoś wielkiego, bo jak może hipnotyzować jałowe lodowe pustkowie? Jak można na tyle sposobów opisać lód, śnieg, wiatr, kiedy wielu autorów nie radzi sobie nawet z banalnym opisem arkadyjskiej przyrody? Ano można. Czytając polecam otwierać okno – zwłaszcza jeśli lekturę planujecie na nadchodzące miesiące – brak czucia w koniuszkach palców i nosa koresponduje z opisami niepojętego żywiołu, z którym zmagają się marynarze. Równie realistycznie opisane zostały choroby, które powoli i cierpliwie toczą obie załogi. Szkorbut jest z nich najoczywistszym zabójcą, choć równie efektowne są zatrucia jadem kiełbasianym, gangrena, oraz ocierające się o sztukę nowoczesną (rzeźba z połączonych – przymarzniętych do siebie- połówek dwóch różnych martwych marynarzy) morderstwa fundowane Brytyjczykom przez coś w rodzaju potwora śniegu. 

Tym co ciągnie czytelnika przez kolejne rozdziały (a jest to wędrówka na 643 strony!) jest rosnące przywiązanie do bohaterów. Mniej więcej w połowie książki każdy mężczyzna stwierdzi, że w życiu nie miał lepszego przyjaciela niż Crozier, a każda kobieta podświadomie zacznie pragnąć w swoim życiu byłego alkoholika po pięćdziesiątce, najlepiej oficera marynarki. Człowiek (i mężczyzna i kobieta – wbrew temu co sądzą niektórzy) zaczyna rozumieć, że prawdziwe męstwo nie wstydzi się łez, że jest coś co warte jest więcej niż własne życie, że człowiek jest w stanie znieść gorsze piekło niż to, które podpowiada mu podsycana katolickimi klechdami wyobraźnia, a jeśli na końcu czeka odkupienie, to nie wygląda tak, jak byśmy się tego spodziewali.

Terror pełen jest śmierci i mów pogrzebowych. Niektóre z nich mogą być odczytywane jako coś więcej – motta, podsumowania, wyraz nadziei czy cierpienia. Na zakończenie przytoczę jedną, która zdaje się być motywem przewodnim całej powieści: „Życie ludzkie wypełnia samotność, bieda, podłość, cierpienie i przemijanie. – recytował komandor – Wszyscy żyjemy krótko, ale jeszcze krócej ci, którzy okradają swoich przyjaciół”.